Μπορεί η λυματολάσπη να χρησιμοποιηθεί με ασφάλεια ως λίπασμα;
Δρ. Θόδ. Καρυώτης
Γεωπόνος-Εδαφολόγος του ΕΘΙΑΓΕ
Η χρησιμοποίηση των στερεών αστικών αποβλήτων στη γεωργία άρχισε να εφαρμόζεται στην Αριζόνα των ΗΠΑ από τη δεκαετία του 1960. Η λυματολάσπη, χρησιμοποιήθηκε επειδή περιέχει θρεπτικά στοιχεία για τις καλλιέργειες, ενώ η οργανική ουσία θεωρήθηκε ότι μπορεί να βελτιώσει τα εδάφη που κινδυνεύουν από την ερημοποίηση. Επίσης, εκτιμήθηκε ότι η χρήση της λυματολάσπης ως λιπάσματος θα μειώσει την εξάρτηση από τα συνθετικά λιπάσματα. και θα μειωθεί το κόστος παραγωγής. Η ελεγχόμενη χρήση της στη γεωργία μπορεί να βελτιώσει τη δομή του εδάφους, άρα να μειωθεί ο κίνδυνος διάβρωσης, ενώ αυξάνει την ικανότητα του εδάφους να κατακρατεί το νερό. Όμως, η εφαρμογή της λυματολάσπης στο έδαφος συνεπάγεται και προσθήκη ρυπαντών που περιέχονται σε αυτήν, οι οποίοι μπορούν να μεταφερθούν στον αέρα και το νερό ή ακόμη να εισαχθούν στην τροφική αλυσίδα. Mέχρι σήμερα, η Επιτροπή της Ευρωπαϊκής Ένωσης δεν έδωσε ξεκάθαρη απάντηση για την πιο ενδεδειγμένη μέθοδο χρησιμοποίησης της λυματολάσπης.
Είναι γνωστό ότι η Ελλάδα αντιμετωπίζει τεράστιο πρόβλημα με τη διάθεση των αστικών αποβλήτων, ενώ η στρατηγική για τη μείωση των βιοαποδομήσιμων αποβλήτων στους ΧΥΤΑ (Κ.Υ.Α. 29407/3508/2002) προβλέπει μείωση στο 75% της συνολικής ποσότητας που είχαν παραχθεί το 1995, με βάση στοιχεία της Eurostat. Είναι φανερό ότι στο πρόβλημα πρέπει να αναζητηθεί άμεση και αποτελεσματική λύση. Στο άρθρο αυτό γίνεται μια προσπάθεια να απαντηθεί το ερώτημα της δυνατότητας ασφαλούς ή όχι χρησιμοποίησης της λυματολάσπης ως λιπαντικού υλικού στη γεωργία.
Πρέπει να γνωρίζουμε ότι τα στερεά αστικά απόβλητα μπορεί να περιέχουν θρεπτικά στοιχεία και οργανική ύλη, όμως περιέχουν παθογόνους οργανισμούς που μπορούν να μεταδόσουν ασθένειες, καθώς και τοξικές ενώσεις. Επομένως, η συνεχής χρησιμοποίηση της λυματολάσπης, εμπεριέχει κινδύνους που περιλαμβάνουν τη συσσώρευση βαρέων μετάλλων στα εδάφη και στη συνέχεια την πρόσληψή τους από τα φυτά, καθώς και τον κίνδυνο ρύπανσης των επιφανειακών και υπόγειων νερών.
Η απάντηση του Επιτρόπου κ. Δήμα (18 Σεπτεμβρίου 2007) σε σχετικό ερώτημα για τη χρήση της λυματολάσπης ήταν η εξής:
“H εναπόθεση λυματολάσπης στο έδαφος θεωρείται όλο και πιο προβληματική δεδομένου ότι δεν περιέχει μόνο ωφέλιμες οργανικές ουσίες, αλλά και βαρέα μέταλλα, δυσαποδόμητα οργανικά στοιχεία, ανθεκτικούς οργανικούς ρύπους, δυνητικά παθογόνους οργανισμούς, πολυανθεκτικούς ιούς και βακτηρίδια και χημικές ουσίες καθημερινής χρήσης στη βιομηχανία, στην ιατρική και στα νοικοκυριά, οι οποίες διοχετεύονται στο δημόσιο αποχετευτικό δίκτυο. Παρόλο που σε ορισμένα κράτη μέλη η κατάλληλη λυματολάσπη χρησιμοποιείται ως εδαφοβελτιωτικό υλικό, επιλέγονται και άλλες λύσεις. Η Επιτροπή θα δρομολογήσει μελέτη εκτίμησης των κινδύνων ώστε να συναγάγει συμπεράσματα ως προς τον προσδιορισμό των λιγότερο επικίνδυνων για την υγεία του ανθρώπου και το περιβάλλον επιλογών διαχείρισης της λυματολάσπης”.
Σύμφωνα με την Οδηγία 86/278/ΕΕ και με βάση την ΥΑ 80568/4225/91, υπάρχει πρόβλεψη για τα επίπεδα περιεκτικότητας βαρέων μετάλλων στη λυματολάσπη που πρόκειται να χρησιμοποπoιηθεί στα εδάφη, καθώς και οριακές τιμές για τα βαρειά μέταλλα που μπορούν να εισάγονται κατ' έτος στα προς καλλιέργεια εδάφη, στους βοσκότοπους.
Σύμφωνα με έκθεση της ΕΕ, οι νομοθεσίες αρκετών Κρατών-Μελών είναι πιο αυστηρές από τις απαιτήσεις της 86/278, ενώ η Ελλάδα, Ιρλανδία, Ιταλία, Λουξεμβούργο, Πορτογαλία και Ισπανία υιοθέτησαν τα ίδια όρια συγκέντρωσης βαρέων μετάλλων με εκείνα της Οδηγίας. Επισημαίνεται ότι στη Γαλλία, Ιταλία και Λουξεμβούργο, η νομοθεσία περιλαμβάνει και όρια για παθογενείς οργανισμούς. Επίσης, σε ορισμένες χώρες (Αυστρία, Βέλγιο, Δανία, Γαλλία, Γερμανία και Σουηδία) θεσπίσθηκαν όρια για τις οργανικές ενώσεις.
Όλα τα είδη της ιλύος (υγρή, ημι-στερεή, στερεή και ξηραμένη ιλύς) μπορoύν θεωρητικά να χρησιμοποιηθούν στη γεωργία, υπό την προϋπόθεση ότι τηρούνται τα παρακάτω:
1) περιορισμένη εισαγωγή βαρέων μετάλλων στην αγροτική γη
2) χαμηλή συγκέντρωση συνθετικών οργανικών ενώσεων στην ιλύ
3) ελάχιστη έως μηδενική έκθεση σε παθογενείς μικροοργανισμούς
4) μέτρα προστασίας των υπογείων και επιφανειακών υδάτων από την διασπορά στα εδάφη
Η χρήση της λυματολάσπης στη γεωργία πρέπει να αποφεύγεται στις παρακάτω περιπτώσεις:
• σε περιοχές που μπορεί να επηρεαστεί η ποιότητα των επιφανειακών και υπόγειων νερών
• σε λιβάδια στα οποία γίνεται βόσκηση ζώων
• σε καλλιέργειες κτηνοτροφικών φυτών αν η συγκομιδή γίνει μέσα σε τρεις εβδομάδες από την ημέρα εφαρμογής
• σε χωράφια με φυτείες φρούτων και λαχανικών
• σε χωράφια που πρόκειται να χρησιμοποιηθούν για παραγωγή φρούτων και λαχανικών τα οποία έρχονται σε επαφή με το χώμα και συνήθως καταναλώνονται ωμά, εκτός αν το υλικό προστεθεί τουλάχιστο 12 μήνες πριν από τη συγκομιδή
• σε γρασίδια, εκτός αν η λυματολάσπη προστεθεί τουλάχιστο 12 μήνες πριν τη χρησιμοποίησή τους
Η λυματολάσπη, εκτός των άλλων, περιέχει διοξίνες και βαρειά μέταλλα τα οποία σε μικρές ποσότητες ορισμένα (π.χ. χαλκός, ψευδάργυρος κ.λ.π.) είναι απαραίτητα για την ανάπτυξη των φυτών. Όμως, μπορούν να εκπλυθούν και να μεταφερθούν στα επιφανειακά ή στα υπόγεια νερά, ειδικά στα αμμώδη εδάφη. Επίσης, μπορεί να περιέχει και άλλα στοιχεία όπως αρσενικό, κάδμιο, μόλυβδο και υδράργυρο, που παρουσιάζουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον λόγω της επίπτωσης στην εδαφική πανίδα. Ορισμένα βαρειά μέταλλα (νικέλιο και χρώμιο) είναι τοξικά για τα φυτά και μπορούν να προκαλέσουν σημαντική μείωση στην γεωργική παραγωγή, ενώ ο μόλυβδος, το κάδμιο και ο υδράργυρος δεν επιδρούν στην ανάπτυξη των φυτών, μπορούν όμως να προκαλέσουν βλάβες στην ανθρώπινη υγεία ή στα ζώα που καταναλώνουν τα φυτά.
Πειράματα που έγιναν στη Ιαπωνία (Πανεπιστήμιο Okayama, 2007) έδειξαν ότι η λυματολάσπη αλλάζει τις φυσικές, χημικές και βιολογικές ιδιότητες των εδαφών.
Δρ. Θόδ. Καρυώτης
Γεωπόνος-Εδαφολόγος του ΕΘΙΑΓΕ
Η χρησιμοποίηση των στερεών αστικών αποβλήτων στη γεωργία άρχισε να εφαρμόζεται στην Αριζόνα των ΗΠΑ από τη δεκαετία του 1960. Η λυματολάσπη, χρησιμοποιήθηκε επειδή περιέχει θρεπτικά στοιχεία για τις καλλιέργειες, ενώ η οργανική ουσία θεωρήθηκε ότι μπορεί να βελτιώσει τα εδάφη που κινδυνεύουν από την ερημοποίηση. Επίσης, εκτιμήθηκε ότι η χρήση της λυματολάσπης ως λιπάσματος θα μειώσει την εξάρτηση από τα συνθετικά λιπάσματα. και θα μειωθεί το κόστος παραγωγής. Η ελεγχόμενη χρήση της στη γεωργία μπορεί να βελτιώσει τη δομή του εδάφους, άρα να μειωθεί ο κίνδυνος διάβρωσης, ενώ αυξάνει την ικανότητα του εδάφους να κατακρατεί το νερό. Όμως, η εφαρμογή της λυματολάσπης στο έδαφος συνεπάγεται και προσθήκη ρυπαντών που περιέχονται σε αυτήν, οι οποίοι μπορούν να μεταφερθούν στον αέρα και το νερό ή ακόμη να εισαχθούν στην τροφική αλυσίδα. Mέχρι σήμερα, η Επιτροπή της Ευρωπαϊκής Ένωσης δεν έδωσε ξεκάθαρη απάντηση για την πιο ενδεδειγμένη μέθοδο χρησιμοποίησης της λυματολάσπης.
Είναι γνωστό ότι η Ελλάδα αντιμετωπίζει τεράστιο πρόβλημα με τη διάθεση των αστικών αποβλήτων, ενώ η στρατηγική για τη μείωση των βιοαποδομήσιμων αποβλήτων στους ΧΥΤΑ (Κ.Υ.Α. 29407/3508/2002) προβλέπει μείωση στο 75% της συνολικής ποσότητας που είχαν παραχθεί το 1995, με βάση στοιχεία της Eurostat. Είναι φανερό ότι στο πρόβλημα πρέπει να αναζητηθεί άμεση και αποτελεσματική λύση. Στο άρθρο αυτό γίνεται μια προσπάθεια να απαντηθεί το ερώτημα της δυνατότητας ασφαλούς ή όχι χρησιμοποίησης της λυματολάσπης ως λιπαντικού υλικού στη γεωργία.
Πρέπει να γνωρίζουμε ότι τα στερεά αστικά απόβλητα μπορεί να περιέχουν θρεπτικά στοιχεία και οργανική ύλη, όμως περιέχουν παθογόνους οργανισμούς που μπορούν να μεταδόσουν ασθένειες, καθώς και τοξικές ενώσεις. Επομένως, η συνεχής χρησιμοποίηση της λυματολάσπης, εμπεριέχει κινδύνους που περιλαμβάνουν τη συσσώρευση βαρέων μετάλλων στα εδάφη και στη συνέχεια την πρόσληψή τους από τα φυτά, καθώς και τον κίνδυνο ρύπανσης των επιφανειακών και υπόγειων νερών.
Η απάντηση του Επιτρόπου κ. Δήμα (18 Σεπτεμβρίου 2007) σε σχετικό ερώτημα για τη χρήση της λυματολάσπης ήταν η εξής:
“H εναπόθεση λυματολάσπης στο έδαφος θεωρείται όλο και πιο προβληματική δεδομένου ότι δεν περιέχει μόνο ωφέλιμες οργανικές ουσίες, αλλά και βαρέα μέταλλα, δυσαποδόμητα οργανικά στοιχεία, ανθεκτικούς οργανικούς ρύπους, δυνητικά παθογόνους οργανισμούς, πολυανθεκτικούς ιούς και βακτηρίδια και χημικές ουσίες καθημερινής χρήσης στη βιομηχανία, στην ιατρική και στα νοικοκυριά, οι οποίες διοχετεύονται στο δημόσιο αποχετευτικό δίκτυο. Παρόλο που σε ορισμένα κράτη μέλη η κατάλληλη λυματολάσπη χρησιμοποιείται ως εδαφοβελτιωτικό υλικό, επιλέγονται και άλλες λύσεις. Η Επιτροπή θα δρομολογήσει μελέτη εκτίμησης των κινδύνων ώστε να συναγάγει συμπεράσματα ως προς τον προσδιορισμό των λιγότερο επικίνδυνων για την υγεία του ανθρώπου και το περιβάλλον επιλογών διαχείρισης της λυματολάσπης”.
Σύμφωνα με την Οδηγία 86/278/ΕΕ και με βάση την ΥΑ 80568/4225/91, υπάρχει πρόβλεψη για τα επίπεδα περιεκτικότητας βαρέων μετάλλων στη λυματολάσπη που πρόκειται να χρησιμοποπoιηθεί στα εδάφη, καθώς και οριακές τιμές για τα βαρειά μέταλλα που μπορούν να εισάγονται κατ' έτος στα προς καλλιέργεια εδάφη, στους βοσκότοπους.
Σύμφωνα με έκθεση της ΕΕ, οι νομοθεσίες αρκετών Κρατών-Μελών είναι πιο αυστηρές από τις απαιτήσεις της 86/278, ενώ η Ελλάδα, Ιρλανδία, Ιταλία, Λουξεμβούργο, Πορτογαλία και Ισπανία υιοθέτησαν τα ίδια όρια συγκέντρωσης βαρέων μετάλλων με εκείνα της Οδηγίας. Επισημαίνεται ότι στη Γαλλία, Ιταλία και Λουξεμβούργο, η νομοθεσία περιλαμβάνει και όρια για παθογενείς οργανισμούς. Επίσης, σε ορισμένες χώρες (Αυστρία, Βέλγιο, Δανία, Γαλλία, Γερμανία και Σουηδία) θεσπίσθηκαν όρια για τις οργανικές ενώσεις.
Όλα τα είδη της ιλύος (υγρή, ημι-στερεή, στερεή και ξηραμένη ιλύς) μπορoύν θεωρητικά να χρησιμοποιηθούν στη γεωργία, υπό την προϋπόθεση ότι τηρούνται τα παρακάτω:
1) περιορισμένη εισαγωγή βαρέων μετάλλων στην αγροτική γη
2) χαμηλή συγκέντρωση συνθετικών οργανικών ενώσεων στην ιλύ
3) ελάχιστη έως μηδενική έκθεση σε παθογενείς μικροοργανισμούς
4) μέτρα προστασίας των υπογείων και επιφανειακών υδάτων από την διασπορά στα εδάφη
Η χρήση της λυματολάσπης στη γεωργία πρέπει να αποφεύγεται στις παρακάτω περιπτώσεις:
• σε περιοχές που μπορεί να επηρεαστεί η ποιότητα των επιφανειακών και υπόγειων νερών
• σε λιβάδια στα οποία γίνεται βόσκηση ζώων
• σε καλλιέργειες κτηνοτροφικών φυτών αν η συγκομιδή γίνει μέσα σε τρεις εβδομάδες από την ημέρα εφαρμογής
• σε χωράφια με φυτείες φρούτων και λαχανικών
• σε χωράφια που πρόκειται να χρησιμοποιηθούν για παραγωγή φρούτων και λαχανικών τα οποία έρχονται σε επαφή με το χώμα και συνήθως καταναλώνονται ωμά, εκτός αν το υλικό προστεθεί τουλάχιστο 12 μήνες πριν από τη συγκομιδή
• σε γρασίδια, εκτός αν η λυματολάσπη προστεθεί τουλάχιστο 12 μήνες πριν τη χρησιμοποίησή τους
Η λυματολάσπη, εκτός των άλλων, περιέχει διοξίνες και βαρειά μέταλλα τα οποία σε μικρές ποσότητες ορισμένα (π.χ. χαλκός, ψευδάργυρος κ.λ.π.) είναι απαραίτητα για την ανάπτυξη των φυτών. Όμως, μπορούν να εκπλυθούν και να μεταφερθούν στα επιφανειακά ή στα υπόγεια νερά, ειδικά στα αμμώδη εδάφη. Επίσης, μπορεί να περιέχει και άλλα στοιχεία όπως αρσενικό, κάδμιο, μόλυβδο και υδράργυρο, που παρουσιάζουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον λόγω της επίπτωσης στην εδαφική πανίδα. Ορισμένα βαρειά μέταλλα (νικέλιο και χρώμιο) είναι τοξικά για τα φυτά και μπορούν να προκαλέσουν σημαντική μείωση στην γεωργική παραγωγή, ενώ ο μόλυβδος, το κάδμιο και ο υδράργυρος δεν επιδρούν στην ανάπτυξη των φυτών, μπορούν όμως να προκαλέσουν βλάβες στην ανθρώπινη υγεία ή στα ζώα που καταναλώνουν τα φυτά.
Πειράματα που έγιναν στη Ιαπωνία (Πανεπιστήμιο Okayama, 2007) έδειξαν ότι η λυματολάσπη αλλάζει τις φυσικές, χημικές και βιολογικές ιδιότητες των εδαφών.
Οι συνεχείς χρήσεις της λυματολάσπης βελτιώνουν τη γονιμότητα (Garcia-Gil et al., 2000) λόγω της αύξησης της οργανικής ουσίας που προστίθεται. Μελέτες έδειξαν ότι ο χρόνος διάσπασής της είναι μεγάλος, αφού το 50 % της οργανικής ουσίας μπορεί να διασπασθεί σε 10-20 έτη. Άλλα πειράματα απέδειξαν ότι η εφαρμογή λυματολάσπης αύξησε την αλατότητα στα εδάφη (Hamdi et al., 2006) και τη συσσώρευση αλάτων (Yoshida et al., 2003; Crecchio et al., 2004; Madrid et al., 2006). Επίσης, αποδείχθηκε αύξηση του pH του εδάφους από 6.1 σε 7.6 (Hernando et al., 1989) και από 5.8 σε 6.7 (Zhang et al., 2006), που σημαίνει ότι αλάζουν οι εδαφικές ιδιότητες, άρα μπορεί να μειωθεί η καταλληλότητά τους σε ορισμένες καλλιέργειες. Μελέτες που έγιναν στις ΗΠΑ έδειξαν αύξηση της ηλεκτρικής αγωγιμότητας, η οποία είχε ως αποτέλεσμα την καθυστέρηση στο φύτρωμα των σπόρων, ενώ παρατηρήθηκε αύξηση της περιεκτικότητας του νατρίου και χλωρίου στις καλλιέργειες. Δηλαδή μπορεί να δημιουργήσει πρόβλημα σε ανθρώπους που έχουν ανάγκη δίαιτας με χαμηλό νάτριο. Σχετικά με την ποιότητα των προϊόντων, βρέθηκε σε αμπελώνες που “λιπάνθηκαν” με λυματολάσπη ότι τα σταφύλια περιείχαν κάδμιο, νικέλιο και χρώμιο (Pinamonti et al., 1999).
Πειράματα στην Αυστραλία έδειξαν ότι 44–55% της αμμωνίας που περιείχε η λυματολάσπη εξαερώθηκε μέσα σε 24 ώρες από την εφαρμογή στα εδάφη. Να υπενθυμίσουμε ότι η στρατηγική για την ατμοσφαιρική ρύπανση θέτει για το 2020 -ανάμεσα στους στόχους- τη μείωση των εκπομπών αμμωνίας κατά 27% σε σχέση με τις τιμές του 2000.
Να επισημανθεί ότι, οι ιδιοκτήτες γης δεν είναι πρόθυμοι να τη χρησιμοποιήσουν ως λίπασμα, ενώ τα τελευταία χρόνια κερδίζει έδαφος η δυνατότητα παραγωγής ενέργειας. Μελλοντικά, η λυματολάσπη αντί να εναποτίθεται στα χωράφια μπορεί να χρησιμοποιηθεί στην παραγωγή ανακυκλώσιμων υλικών νέας τεχνολογίας, αφού τα ερευνητικά αποτελέσματα σε διεθνές επίπεδο θεωρούνται ασφαλή για τον άνθρωπο και το περιβάλλον (π.χ. φωτοβολταϊκά πλαίσια, πλακίδια στεγανοποίησης κλπ). Πάντως κατά τη διάρκεια της εφαρμογής της λυματολάσπης στα χωράφια είναι απαραίτητο να λαμβάνονται προστατευτικά μέτρα από τους χρήστες. Επιπλέον, πρέπει να συσταθεί (σε περιφερειακό επίπεδο) ένας αξιόπιστος μηχανισμός ελέγχου και παρακολούθησης, ο οποίος θα έχει την ευθύνη για τυχόν επιπτώσεις στην ποιότητα των φυσικών πόρων, για την προστασία της δημόσιας υγείας, για την οριοθέτηση των εκτάσεων που μπορούν να δεχθούν λυματολάσπη, για το είδος των καλλιεργειών, καθώς και για τον έλεγο της καταλληλότητας των αγροτικών προϊόντων που προορίζονται για ανθρώπινη κατανάλωση.
Πειράματα στην Αυστραλία έδειξαν ότι 44–55% της αμμωνίας που περιείχε η λυματολάσπη εξαερώθηκε μέσα σε 24 ώρες από την εφαρμογή στα εδάφη. Να υπενθυμίσουμε ότι η στρατηγική για την ατμοσφαιρική ρύπανση θέτει για το 2020 -ανάμεσα στους στόχους- τη μείωση των εκπομπών αμμωνίας κατά 27% σε σχέση με τις τιμές του 2000.
Να επισημανθεί ότι, οι ιδιοκτήτες γης δεν είναι πρόθυμοι να τη χρησιμοποιήσουν ως λίπασμα, ενώ τα τελευταία χρόνια κερδίζει έδαφος η δυνατότητα παραγωγής ενέργειας. Μελλοντικά, η λυματολάσπη αντί να εναποτίθεται στα χωράφια μπορεί να χρησιμοποιηθεί στην παραγωγή ανακυκλώσιμων υλικών νέας τεχνολογίας, αφού τα ερευνητικά αποτελέσματα σε διεθνές επίπεδο θεωρούνται ασφαλή για τον άνθρωπο και το περιβάλλον (π.χ. φωτοβολταϊκά πλαίσια, πλακίδια στεγανοποίησης κλπ). Πάντως κατά τη διάρκεια της εφαρμογής της λυματολάσπης στα χωράφια είναι απαραίτητο να λαμβάνονται προστατευτικά μέτρα από τους χρήστες. Επιπλέον, πρέπει να συσταθεί (σε περιφερειακό επίπεδο) ένας αξιόπιστος μηχανισμός ελέγχου και παρακολούθησης, ο οποίος θα έχει την ευθύνη για τυχόν επιπτώσεις στην ποιότητα των φυσικών πόρων, για την προστασία της δημόσιας υγείας, για την οριοθέτηση των εκτάσεων που μπορούν να δεχθούν λυματολάσπη, για το είδος των καλλιεργειών, καθώς και για τον έλεγο της καταλληλότητας των αγροτικών προϊόντων που προορίζονται για ανθρώπινη κατανάλωση.
