Κείμενο εισήγησης που παρουσιάσθηκε σε ημερίδα του Τ.Ε.Ε. παρ.κεντρ.& δυτ. Θεσσαλίας.για την ΑΝΑΚΥΚΛΩΣΗ , με αφορμή την παγκόσμια ημέρα περιβάλλοντος.
Η ανακύκλωση στην κατεύθυνση της βιώσιμης ανάπτυξης
Του Κώστα Ελ. Δεληγιάννη
γεωπόνου
«Θεσσαλοί πολίτες του κόσμου»
Η ανάγκη για στροφή της χώρας σε ένα μοντέλο βιώσιμης ανάπτυξης προκύπτει από τα συμπεράσματα ημερίδων, επιστημονικών ανακοινώσεων, και γενικότερα θέσεων παγκόσμιων φορέων. Στην κατεύθυνση αυτή αναπτύσσουν σειρά δράσεων και «Οι Θεσσαλοί Πολίτες». Στροφή, που συνολικά πρέπει να στοχεύει στην εξισορρόπηση των ανθρώπινων δράσεων με τις φυσικές διαδικασίες. Στροφή, που σηματοδοτεί την ανάδειξη των παραγωγικών δυνατοτήτων της κάθε περιοχής, σε συνδυασμό με την αειφορική διαχείριση των φυσικών πόρων και την σταδιακή αποκατάσταση των οικοσυστημάτων. Η επισήμανση αυτή έχει για μας ιδιαίτερη σημασία, γιατί ουσιαστικά μέχρι τώρα, η ανάπτυξη καθορίζεται κατά κύριο λόγο με κερδοσκοπικά κριτήρια με ιδιαίτερα δυσμενείς επιπτώσεις στους φυσικούς πόρους και το περιβάλλον
Ωστόσο, αυτό μόνον δεν αρκεί για μια στροφή στο μοντέλο ανάπτυξης. Η βιώσιμη ανάπτυξη πρέπει παράλληλα να προωθεί την κοινωνική συνοχή ,να εδραιώνει σταθερές και δίκαιες εργασιακές σχέσεις και να συμβάλει στην εξισορρόπηση των διαρρηγμένων και ανισότιμων επαφών των αστικών κέντρων με την ύπαιθρο.
Στη βάση αυτών των προϋποθέσεων προσεγγίζουμε και το θέμα της ανακύκλωσης .
Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι κάτω από την πίεση που ασκεί η κοινωνία, το σημερινό μοντέλο ανάπτυξης υποχρεώνεται να υιοθετήσει ορισμένα μέτρα προστασίας του περιβάλλοντος και σε κάποιες περιπτώσεις να προχωρήσει σε ανακύκλωση κάποιων υλικών.
Ωστόσο οι επιλογές αυτές είναι σε μεγάλο βαθμό διάσπαρτες ,σποραδικές και καλύπτουν ένα περιορισμένο φάσμα δράσεων και μάλιστα ημιτελών, ακόμα και σε περιπτώσεις όπου υπάρχει κάποιος κοινωνικός έλεγχος. Για πρδ, η ιλύς(λυματολάσπη) των βιολογικών καθαρισμών αποτελεί σοβαρό χρονίζον πρόβλημα. Όμως, οι δυσμενείς εξελίξεις στο κλίμα και η γενικευμένη ρύπανση του περιβάλλοντος, άρχισαν να εδραιώνουν την πεποίθηση στους περισσότερους πολίτες-παρά την προσπάθεια διαφόρων κύκλων να δημιουργούν σύγχυση για την αλληλουχία των προβλημάτων-ότι πρέπει να παρθούν σοβαρά μέτρα πριν μετεξελιχτούν σε διαδικασίες χωρίς επιστροφή. Η επιμόλυνση του γονιδιώματος της έμβιας ζωής με τους Γ.Τ.Ο(«μεταλλαγμένα»), δεν είναι δυνατόν να αντιμετωπισθεί με οποιουδήποτε είδους «ανακύκλωση» στο μέλλον. Έτσι ,ενώ τα πράγματα χειροτερεύουν με σοβαρότατες πλέον επιπτώσεις στην νοσηρότητα των ανθρώπων, στην βιοποικιλότητα και γενικότερα στην λειτουργία των κύκλων της φύσης, οι οποιεσδήποτε επιλογές προστασίας και ανακύκλωσης, αδυνατούν να παρακολουθήσουν την αρνητική εξέλιξη τους.. Και αυτό δεν είναι τυχαίο γεγονός. Είναι κατάσταση συνυφασμένη με τις δομές του μοντέλου ανάπτυξης που σε συνθήκες οικονομικής κρίσης , γίνεται ακόμη πιο αδιάφορο για τις συνέπειες στην ζωή και στο πλανήτη.
Ειδικά στην χώρα μας, μπροστά στο οικονομικό και παραγωγικό αδιέξοδο που μας οδήγησε αυτό το μοντέλο ανάπτυξης, υποθάλπονται επιλογές ανοχής στις περιβαλλοντικές εξελίξεις ,σε βάρος των ιδιαίτερων αλλά και ιδιόμορφων εδαφοκλιματικών συνθηκών των ποικίλων ηπειρωτικών και νησιώτικων περιοχών.
Από την άποψη αυτή, η προσπάθεια του ΤΕΕ , να προσεγγίσει το θέμα της ανακύκλωσης, αποτελεί εξαιρετική πρωτοβουλία που πρέπει να διευρυνθεί και να αποκτήσει τις αναγκαίες διαστάσεις με τον συντονισμό της τοπικής αυτοδιοίκησης.
Όμως ,όσο και αν η κατάσταση στην χώρα μας είναι δύσκολη και ενδεχόμενα να χειροτερεύσει, οφείλουμε να επισημάνουμε ότι η προστασία του περιβάλλοντος και η προώθηση της ανακύκλωσης ,στον βαθμό και στην έκταση που είναι δυνατή, είναι αναγκαία αλλά και ικανή συνθήκη για να διαμορφωθεί προοπτικά ένα ισορροπημένο οικονομικό και φυσικό περιβάλλον. Δυστυχώς μέχρι τώρα, η καταστροφική διαχείριση των φυσικών πόρων και η εκτεταμένη ρύπανση με κάθε είδους ρύπους, αποτελούν συστατικά αυτού του στρεβλού και συνάμα καθυστερημένου μοντέλου ανάπτυξης που εκδηλώθηκαν παράλληλα με τα οικονομικά του αδιέξοδα. Η έκταση των προβλημάτων είναι τόσο μεγάλη, που η ανακύκλωση προβάλει σαν πρωταρχική ανάγκη σε όλα τα επίπεδα. Και δεν υπάρχει αμφιβολία ότι μπορεί να μειώσει τις περιβαλλοντικές επιπτώσεις σειράς δράσεων και ενδεχόμενα να αποτελέσει παραγωγική διαδικασία με ευνοϊκές προεκτάσεις, μέχρι κάποιο βαθμό, στις πρώτες ύλες και στην απασχόληση. Όμως από μόνη της, δεν μπορεί να αναστείλει τις αιτίες αλλά και τις διαδικασίες που επηρεάζουν καθοριστικά το κλίμα, τη ρύπανση, την νοσηρότητα, την ποιότητα ζωής των πολιτών αλλά και την αναπτυξιακή πορεία. Είναι σημαντικό για παράδειγμα, να προχωρήσουμε σε επίπεδο Δήμου στην διαχείριση των μέσων συσκευασίας των ψεκαζόμενων σκευασμάτων και στην ανακύκλωση τους. Όμως παράλληλα είναι εξίσου και ίσως πιο σημαντικό να διαμορφώσουμε συνθήκες παραγωγής στον αγροτικό χώρο που θα μειώσουν συνολικά τις εισροές λιπασμάτων και ποικίλων χημικών σκευασμάτων, με ιδιαίτερα ευνοϊκές επιπτώσεις όχι μόνον στην ποιότητα των προϊόντων αλλά και στο έδαφος, στους υπόγειους και επιφανειακούς υδροφορείς ,στην ατμόσφαιρα των οικισμών, στην νοσηρότητα των εφαρμοστών αλλά και των καταναλωτών. Όπως επίσης είναι ιδιαίτερα σημαντικό να ανακυκλώσουμε τις πλαστικές φιάλες πόσιμου νερού, αλλά είναι πολύ πιο σημαντικό μακροπρόθεσμα να προστατεύσουμε, χωρίς παρεκκλίσεις, τα νερά που σταδιακά γίνονται ακατάλληλα για κάθε χρήση και παράλληλα να ενισχύσουμε την υδροφορία των λεκανών απορροής με αναδασώσεις και άλλα τεχνικά έργα. Τελικά αν σταδιοδρομούν μονόπλευρα κάποιες αναπτυξιακές διαδικασίες, αλλά συσσωρεύουν πολύπλευρα τεράστια προβλήματα στην κοινωνία και στο περιβάλλον, είναι αναπόφευκτο να οδηγηθούμε σε δρόμο χωρίς επιστροφή. Οι πρόσφατες ανακοινώσεις της εθνικής επιτροπής για το κλίμα, δείχνουν το ζοφερό μέλλον για τη χώρα μας.
Η επιμόλυνση με νιτρικά ιόντα του υπόγειου υδροφορέα της Θεσσαλικής πεδιάδας σαν αποτέλεσμα εκτεταμένων εντατικών μονοκαλλιεργειών , πέραν της εντυπωσιακής ταπείνωσης της στάθμης αλλά και του περιορισμού των αποθεμάτων νερού, δημιούργησε δισεπίλυτα προβλήματα στην ποιότητα των νερών. Η προσπάθεια παρέμβασης με υδρομάστευση περιοχών που επίσης βρίθουν νιτρικών ιόντων και άλλων βαρέων μετάλλων ή ποικίλου οργανικού φορτίου, σαν διαδικασία ανακύκλωσης των διαθέσιμων νερών, που δεν είναι ενταγμένη σε ένα συνολικό μακροπρόθεσμο επιχειρησιακό πλαίσιο διαχείρισης όλων των ανθρωπίνων δράσεων που αναπτύσσονται στην ευρύτερη λεκάνη απορροής, καταλήγει στο να μετακινεί ή να διασπείρει τα προβλήματα .
Έργα που δεν είναι ενταγμένα σε ένα συνολικό εναλλακτικό αειφορικό πλαίσιο ανάπτυξης, ακόμα και αν προβάλλονται σαν παρεμβάσεις ανακύκλωσης ή αποκατάστασης του χώρου και του τοπίου , αλλά γίνονται κάτω από την πίεση ομάδων συμφερόντων ή για να απορροφηθούν διάφοροι πόροι με συγκεκριμένο χρονικό ορίζοντα, καταλήγουν να επιδεινώνουν μακροπρόθεσμα τα αναπτυξιακά αδιέξοδα. Σαν τα μπάζα ,που αποτίθενται τυχαία ,και όχι μόνον μολύνουν λειτουργικά και αισθητικά τις περιαστικές περιοχές, αλλά διογκώνουν υπερβολικά και τα κοστολόγια αναπλάσεων με τις επαναλαμβανόμενες μετακινήσεις υλικών.
Η με κάθε τρόπο ανάπτυξη φαίνεται να αναζητά λύσεις από την ανακύκλωση, χωρίς όμως να επιμένει στις δομές αλλά και τις αιτίες που καταστρέφουν τους πόρους και τις φυσικές διαδικασίες. Η αποσπασματικότητα και η ανεξέλεγκτη ροή της ανακύκλωσης είναι επίσης χαρακτηριστικά της. Αναφέρεται για παράδειγμα, η επανένωση των απορριμμάτων των ανακυκλούμενων υλικών με τα κοινά απορρίμματα, γιατί δεν μπορούν να αξιοποιηθούν τα προκύπτοντα προϊόντα διαλογής….
Οι επισημάνσεις αυτές αναδεικνύουν, κατά την γνώμη μας, την σημασία της ένταξης της ανακύκλωσης στην κατεύθυνση της βιώσιμης –αειφορικής ανάπτυξης. Δρόμος δύσκολος, που απαιτεί ένα εναλλακτικό πλαίσιο αναπτυξιακής διαδικασίας, σύνθετη γνώση και απαραίτητη συμμετοχή του πολίτη. Γιατί αν είναι δύσκολο για τα κέρδη να υποκύψουν σε διαδικασίες ανακύκλωσης ,άλλο τόσο δύσκολο είναι να προσεγγίσουμε ολιστικά την αναπτυξιακή διαδικασία και να αναζητήσουμε το σχοινί που ενώνει τον καθένα από εμάς με τη φύση.O αγρότης πρέπει να είναι γνώστης και υπεύθυνος για την ρύπανση που προκαλεί με λιπάσματα, φυτοφάρμακα και ζιζανιοκτόνα στον τόπο του, ο κτηνοτρόφος για τα ζωικά απόβλητα, ο τυροκόμος για το τυρόγαλα, το ελαιοτριβείο για τον κατσίγαρο, η μεταποιητική επιχείρηση για τους αέριους και υγρούς ρύπους, ο εργολάβος για τη σκόνη και τα μπάζα, ο επαγγελματίας για τα μέσα συσκευασίας, ο πολίτης για τα σκουπίδια και τα απορρυπαντικά….
Η μετάβαση από ένα παραγωγικό μοντέλο που ζητάει λύσεις εδώ και τώρα και με κάθε τρόπο, σε ένα μοντέλο αειφορικής ανάπτυξης μπορεί και πρέπει να χρησιμοποιήσει και την γέφυρα της ανακύκλωσης. Όμως αυτή η αλλαγή ,σαν συστατικό μιας ευρύτερης μεταρρυθμιστικής διαδικασίας της κοινωνίας, χρειάζεται ένα ορισμένο επίπεδο αναφοράς των δράσεων και συγκεκριμένες πολιτικές προσαρμογής του καταναλωτικού προτύπου. Το περιβάλλον αποτελεί ενότητα φυσικών διαδικασιών και η συνδυαστική λειτουργία τους εκφράζεται στις ευρύτερες λεκάνες απορροής ,που σε επέκταση συνδέονται με τα όρια της διοικητικής διάρθρωσης των Δήμων, έτσι ώστε η κάθε τοπική κοινωνία να συνδέεται συνολικά με τον χώρο της και είναι απόλυτα υπεύθυνη για τα αποτελέσματα της δράσης της. Τα δάση και οι βοσκότοποι, οι μεταποιητικές και οι κτηνοτροφικές μονάδες, οι καλλιέργειες και οι τουριστικές μονάδες, τα αστικά κέντρα και οι οικισμοί, τα επιφανειακά και τα υπόγεια νερά, οι άγονες περιοχές και οι τόποι ιδιαίτερου φυσικού κάλους, όλα αποτελούν συστατικά των συμπλεγμάτων δομών ανθρώπινων δράσεων και φυσικών διαδικασιών στην ευρύτερη γεωγραφική περιοχή του κάθε Δήμου, και συνδιαμορφώνουν την κατάσταση του περιβάλλοντος του. Η προσέγγιση αυτή ,συνδέει διοικητικά και λειτουργικά, την ανάπτυξη με τα οικοσυστήματα και τους φυσικούς πόρους και αναδεικνύει τον ρόλο και την παρέμβαση των τοπικών κοινωνιών για μια συνολική συμμετοχή στο περιβάλλον και στην κλιματική αλλαγή. Οποιεσδήποτε παρεμβάσεις, είτε στην συμμετοχή και την χρήση των φυσικών πόρων, είτε στην ανακύκλωση ρύπων και παραπροϊόντων σε όλα τα στάδια της πρωτογενούς παραγωγής και της μεταποίησης, πρέπει να αποτελούν συστατικά ρεαλιστικών επιχειρησιακών προγραμμάτων του κάθε Δήμου και να οδηγούν συνολικά στην αξιοποίηση των εδαφοκλιματικών ενοτήτων ,την ισόρροπη διαχείριση των φυσικών πόρων και την σταδιακή αποκατάσταση των οικοσυστημάτων του. Η διάσπαρτη κατανομή πόρων, με πολλή προβολή και έντονη πολιτική εκμετάλλευση, χωρίς καταγεγραμμένη αφετηρία ,διαδικασία και μετρούμενο αποτέλεσμα, για τυχαίες δράσεις ανακύκλωσης που καλύπτονται ή όχι από τυπικές μελέτες περιβαλλοντικών επεμβάσεων, αρκετές φορές γίνονται για να «διασκεδάσουν» τις αντιδράσεις φορέων και πολιτών ή για να ανταποκριθούν τυπικά σε διεθνείς και ευρωπαϊκές δεσμεύσεις της χώρας . Συστατικά ενός μοντέλου ανάπτυξης ,που δεν διευκολύνει τον κοινωνικό έλεγχο και την συμμετοχή του πολίτη στις εξελίξεις, αλλά και που είναι έτοιμο να ανεχθεί την παραβίαση αλλά και την καταστρατήγηση των οποιοδήποτε δεσμεύσεων. Πόσοι και σε ποιό βαθμό ελέγχονται οι βιολογικοί καθαρισμοί επιχειρήσεων και οι επιδοτούμενες διαδικασίες ανακύκλωσης; Η κοινωνική εταιρική ευθύνη ,δεν πρέπει να αποτελεί μόνον στοιχείο διαφήμισης- με πολλά ζωγραφισμένα πράσινα δένδρα-για την προώθηση προϊόντων και υπηρεσιών, αλλά και υποχρέωση συνεχούς ελέγχου από την τοπική κοινωνία με τα όργανα της. Δυστυχώς η κεντρική διοίκηση έπαιξε αρνητικό ρόλο στην προώθηση παραγωγικών θετικών προτύπων.
Η τοπική αυτοδιοίκηση έχει υποχρέωση αλλά και ευθύνη, να αποτυπώσει και να απογράψει την υφισταμένη κατάσταση του χώρου της ,και με την συμμετοχή της τοπικής κοινωνίας και των φορέων της να συμβάλει στην ανάδειξη του λανθάνοντος παραγωγικού δυναμικού της , σε συνδυασμό με την κατάσταση των πόρων και των οικοσυστημάτων της. Ακόμη και σε περιοχές εντατικής εκμετάλλευσης όπως οι καθορισμένες ή μη βιομηχανικές περιοχές ,πρέπει όχι μόνον να ανακυκλώνονται συλλογικά ή κατά μόνας οι διάφοροι στερεοί ,υγροί και αέριοι ρύποι αλλά και όλες οι εγκαταστάσεις ανάλογα με το οικολογικό τους αποτύπωμα να συνδεθούν υποχρεωτικά με επεμβάσεις αποκατάστασης του τοπίου σε μέγεθος ανάλογο με τις επιπτώσεις της αλλοίωσης που προκαλεί η βιομηχανική όχληση στον χώρο και στην λειτουργία των κύκλων της φύσης. Οι βιομηχανικές περιοχές πρέπει να γίνουν πάρκα. Επεμβάσεις που πρέπει, άλλωστε, να πραγματοποιηθούν στις ευρύτερες περιοχές μεγάλων-μεσαίων-μικρών αστικών κέντρων και οικισμών, έτσι ώστε να ανακυκλώνονται οι ρύποι και να αμβλύνεται η επίδραση των παραγόντων της κλιματικής αλλαγής. Τα ΓΠΣ και τα ΣΧΟΑΑΠ ,πρέπει να ενσωματώσουν πρωταρχικά τις περιαστικές και τις περιοικιστικές περιοχές στην προοπτική μετατροπής των σε αποκλειστικά πράσινες ζώνες, με στόχο την εξομάλυνση των ακραίων κλιματολογικών φαινομένων, συνδέοντας λειτουργικά τις δομημένες περιοχές με την ύπαιθρο. Όπως επίσης απαιτείται πλήρης υιοθέτηση της ορθής γεωργικής πρακτικής και όχι μόνον, με ανακύκλωση όλων των οργανικών υπολειμμάτων των πάσης φύσεως καλλιεργειών και κτηνοτροφικών μονάδων στα όρια διοικητικής ευθύνης του κάθε Δήμου, στην κατεύθυνση περιορισμού της υπαίθριας ρύπανσης αλλά και αύξησης της οργανικής ουσίας και της γονιμότητας των εδαφών.
Ωστόσο, οι οποιεσδήποτε επεμβάσεις, δεν μπορούν από μόνες τους να εξασφαλίσουν μια θετική προοπτική για την πολυδιάστατη σημασία του περιβάλλοντος, αν δεν υπάρξουν παράλληλα προσαρμογές στο περιεχόμενο και την λειτουργία του καταναλωτικού προτύπου, που διαβρώνει συστηματικά και ασταμάτητα την ποιότητα ζωής και αιχμαλωτίζει τις ανάγκες και το παραγωγικό επίπεδο της χώρας σε αδιέξοδες σχέσεις(αντικείμενο άλλης συζήτησης).
Η δική μας εκτίμηση είναι ότι η ανακύκλωση ,αποτελεί αναγκαίο στοιχείο κάθε παραγωγικής δραστηριότητας ,ικανής στα πλαίσια μιας συντονισμένης παρέμβασης στο σύνολο των δράσεων του κάθε δήμου και με την συνεργασία της τοπικής κοινωνίας ,να συμβάλει στην αποκατάσταση των σχέσεων ανάμεσα στις ανθρώπινες δράσεις και τις φυσικές διαδικασίες._
Λάρισα, 16/6/2011
