Τα λαχανικά είναι υβρίδια ;
των ΤΑΝΙΑΣ ΓΕΩΡΓΙΟΠΟΥΛΟΥ,
ΙΩΑΝΝΑΣ ΦΩΤΙΑΔΗ
Πάνω από το 80% των λαχανικών και των φρούτων που τρώμε σήμερα είναι υβρίδια. Το ΟΙΚΟ προσφέρει έναν πλήρη οδηγό για το τι είναι, τι διαφορά έχουν από τις ποικιλίες, γιατί κατέκλυσαν την αγορά, πώς να τα αναγνωρίζουμε και πώς να αναζητούμε ντόπιες ποικιλίες.
Τα περισσότερα λαχανικά και κάποια από τα φρούτα που φτάνουν πλέον στο πιάτο μας έχουν «γεννηθεί» με τεχνητή γονιμοποίηση, δηλαδή είναι καρποί που έχουν προκύψει από την καλλιέργεια υβριδίων. Τα υβρίδια είναι σπόροι που δημιουργούνται από τους γεωπόνους, ώστε να συνδυάζουν χαρακτηριστικά δύο ή και περισσότερων ποικιλιών, με στόχο να δημιουργηθεί μια τρίτη με βελτιωμένα χαρακτηριστικά. Και αν η καλλιέργειά τους στα μέσα του 20ού αιώνα έδωσε κάποιες λύσεις σε διατροφικά προβλήματα, τα πράγματα έχουν φτάσει σήμερα στο άλλο άκρο, με ανυπολόγιστες συνέπειες για το περιβάλλον, τη βιοποικιλότητα αλλά και τη... γεύση.
Τα υβρίδια εξοστράκισαν τις παραδοσιακές ποικιλίες και φτάσαμε στον παραλογισμό η καλλιέργεια ποικιλιακών σπόρων και η διάθεση προϊόντων από αυτά να είναι παράνομη. Πώς; Οι αγρότες δεν επιτρέπεται να εμπορευτούν ποικιλίες που δεν είναι εγγεγραμμένες στους εθνικούς καταλόγους, οι οποίοι με τη σειρά τους έχουν κατακλυστεί μόνο από υβρίδια. Ελάχιστες παλαιές ποικιλίες περιλαμβάνονται σε αυτούς, αφού κανένας δεν έχει συμφέρον να μπει στην περίπλοκη διαδικασία κατάθεσης φακέλου προκειμένου να τις εντάξει. Αντίθετα, οι εταιρείες που θησαυρίζουν από τα υβρίδια έχουν.
Πότε και γιατί εφευρέθηκαν;
«Τα υβρίδια εφευρέθηκαν για να δώσουν λύση σε υπαρκτά προβλήματα», επισημαίνει ο κ. Αθανάσιος Μαυρομάτης, επίκουρος καθηγητής γενετικής και βελτίωσης φυτών στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας. «Το 1930, στις ΗΠΑ, ένας μύκητας κατέστρεφε σωρηδόν τις καλλιέργειες καλαμποκιού, πλήττοντας σημαντικά την οικονομία». Το υβρίδιο καλαμποκιού, λοιπόν, ήταν ένα από τα πρώτα που παρήχθησαν από τους γεωπόνους. «Στις αναπτυσσόμενες χώρες έδωσαν τροφή στους υποσιτιζόμενους», προσθέτει ο επίκουρος καθηγητής Γεωπονικής Αθηνών κ. Δημήτρης Μπιλάλης. «Το '70, χάρη στα υβρίδια που εξασφάλισαν πλουσιοπάροχες σοδειές καλαμποκιού, μειώθηκαν οι τιμές των ζωοτροφών, με αποτέλεσμα να γίνει το κρέας μια προσιτή πλέον οικονομικά τροφή για τους κατοίκους των αναπτυσσόμενων χωρών.
Τα υπέρ και τα κατά
«Τα πλεονεκτήματα στην καλλιέργεια υβριδίων είναι ότι προσφέρουν μια καλλιέργεια ανθεκτική στον καύσωνα ή στα παθογόνα, ενώ παράλληλα μπορεί να διορθωθούν τα οργανοληπτικά τους χαρακτηριστικά - άρωμα, χρώμα, γεύση και μέγεθος του είδους», λέει ο κ. Δημήτρης Μπιλάλης. «Οι εταιρείες που κατασκευάζουν τα ευρέως καλλιεργούμενα υβρίδια έχουν βασική προτεραιότητα τις υψηλές αποδόσεις. Εν καιρώ αναδείχθηκαν πολλά αρνητικά στοιχεία. Οι υβριδικές καλλιέργειες έχουν μεγάλες απαιτήσεις σε νερό και λίπασμα, ενώ αποδεικνύονται πολύ ευαίσθητες σε παθογόνα, με συνέπεια οι γεωργοί να χρησιμοποιούν μεγάλες ποσότητες χημικών». Παράλληλα, «η ευρωστία των υβριδίων εμφανίζεται μόνο στην πρώτη γενιά, από τη δεύτερη ξεκινά η κατάρρευση, επειδή φέρουν εκφυλιστικά κύτταρα», λέει ο κ. Αθανάσιος Μαυρομάτης, επίκουρος καθηγητής γενετικής
και βελτίωσης φυτών στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας.
Γι' αυτό και οι παραγωγοί είναι υποχρεωμένοι να αγοράζουν κάθε χρόνο καινούργιους πληρώνοντας ακριβά. (Ενας υβριδικός σπόρος αγγουριάς, για παράδειγμα, υπολογίζεται στα 30 λεπτά.) Με αυτό τον τρόπο αναπαράγεται ένας φαύλος κύκλος, που αναγκάζει τους παραγωγούς να προμηθεύονται υβρίδια και χημικά φυτοφάρμακα. Ετσι, το κόστος παραγωγής αυξάνεται και, κατ' επέκταση, και η τιμή πώλησης.
Θα μπορούσαν να έχουν δημιουργηθεί φυσικά;
Στην περίπτωση ορισμένων ειδών, είναι πιθανόν, αλλά πάρα πολύ σπάνιο. «Τα σταυρογονιμοποιούμενα είδη, όπως το καλαμπόκι, τα ζαχαρότευτλα, το ακτινίδιο και το αγγούρι, θεωρητικά έχουν από τη φύση τους την τάση να κάνουν τέτοιους είδους διασταυρώσεις», διευκρινίζει ο κ. Αθανάσιος Μαυρομάτης. «Αυτό δεν ισχύει στα αυτογονιμοποιούμενα είδη, όπως η ντομάτα και η μελιτζάνα». Στα είδη αυτά, όπως εκτιμά ο γενετιστής, δεν ήταν επιτακτική η ανάγκη δημιουργίας υβριδίων, αλλά λειτούργησε ως δέλεαρ η αύξηση του κέρδους. «Αν οι γεωργοί μπορούσαν να εξασφαλίσουν καλή τιμή με την καλλιέργεια παραδοσιακών ποικιλιών, δεν θα κατέφευγαν στα υβρίδια», σχολιάζει ο κ. Κωνσταντίνος Ακουμιανάκης, αναπληρωτής καθηγητής στο Γεωπονικό Πανεπιστήμιο Αθηνών.
Η βιομηχανία των υβριδίων
«Οι εταιρείες εμπορίας υβριδίων, που είναι λιγοστές αλλά παντοδύναμες, δεν γνωστοποιούν ποτέ τους «γονείς» του κάθε νέου σπόρου», τονίζει ο κ. Μαυρομάτης. Η διαδικασία δημιουργίας υβριδίων δεν είναι καθόλου εύκολη - απαιτεί πολύ χρόνο, κάποια έτη και τεχνογνωσία. «Για πάνω από δέκα χρόνια κάναμε δοκιμές, ώστε να φτάσουμε στο επιθυμητό αποτέλεσμα», λέει στο ΟΙΚΟ ο κ. Γιώργος Καπότης, καθηγητής στα ΤΕΙ Μεσολογγίου και «πατέρας» ενός δημοφιλούς υβριδίου κολοκυθιού. Ο κ. Καπότης, εισακούοντας τις ανάγκες της αγοράς, δημιούργησε ένα κολοκύθι όπως το ονειρεύονταν οι έμποροι: «Σε πράσινο χρώμα, ούτε πολύ ανοιχτό ούτε πολύ σκούρο, που μπορεί να κρατά το λουλούδι για πολύ καιρό».
Αυτό το υβρίδιο είναι και ένα από τα ελάχιστα εγχώρια. Οι Ελληνες γεωργοί ως επί το πλείστον αγοράζουν εισαγόμενα. Πρωτοπόροι στον τομέα είναι η Ολλανδία και ακολουθούν οι ΗΠΑ, ο Καναδάς, το Ισραήλ, η Γαλλία, η Αγγλία και η Ιαπωνία. Τα «εισαγόμενα» υβρίδια, ωστόσο, έχουν a priori ένα επιπλέον μειονέκτημα: έχουν κατασκευαστεί σε χώρες με διαφορετικά γευστικά πρότυπα και εδαφοκλιματικές συνθήκες.
Γιατί υπολείπονται στη γεύση;
Στην «πιάτσα» των υβριδίων βρίσκει κανείς κυριολεκτικά ό,τι θέλει: ντομάτα μικρή αλλά μεστή, κατάλληλη για βιομηχανική χρήση, για πολτό ή χυμό, για θερμοκήπιο καθώς και για κάθε ξεχωριστή εποχή του έτους. «Οι ερευνητές δίνουν πραγματική μάχη για να βελτιώσουν κάθε φορά τα παραγόμενα υβρίδια, αλλά είναι εξαιρετικά δύσκολο να συνδυάσεις πολλά χαρακτηριστικά για να κάνεις το τέλειο υβρίδιο. Οι οίκοι σποροπαραγωγής αναγκάζονται να δώσουν προτεραιότητα σε κάποιον παράγοντα - ανθεκτικότητα, απόδοση, εμφάνιση…» επισημαίνει ο κ. Μαυρομάτης.
Προς το παρόν, αυτό που διαπιστώνουμε όλοι είναι ότι χάθηκε η ιδιαίτερη γεύση του κάθε προϊόντος. Είναι σαφές, λοιπόν, ότι οι οίκοι σποροπαραγωγής έδωσαν έμφαση στην όψη και την αντοχή του προϊόντος, ξεχνώντας όμως το πιο βασικό. «Η γεύση πολλές φορές οφείλεται και στα λάθη των παραγωγών κατά την καλλιέργεια», συμπληρώνει ο κ. Ακουμιανάκης. «Στις μεθόδους, για παράδειγμα, που χρησιμοποιούν για την καρπόδεση της ντομάτας, όπου δεν αφήνουν χρόνο στο φυτό για να αναπτυχθεί φυσιολογικά και να αποκτήσει τα οργανοληπτικά του χαρακτηριστικά».
Είναι εξίσου θρεπτικά;
Οπως εξηγούν οι επιστήμονες στο ΟΙΚΟ, δεν έχει αποδειχτεί ακόμα ότι υστερούν σε θρεπτικά συστατικά. Η λογική πάντως λέει πως λόγω του ότι είναι πιο παραγωγικά και επιπλέον έχουν αυξημένο ποσοστό νερού στη σύνθεσή τους, ανά μονάδα βάρους έχουν μικρότερη συγκέντρωση θρεπτικών συστατικών.
Τι κίνδυνοι υπάρχουν;
Οι κίνδυνοι που ελλοχεύουν από τη μονοκρατορία των υβριδίων στην παραγωγική διαδικασία είναι περιβαλλοντικοί, κοινωνικοί και οικονομικοί. «Αυτό που είναι περισσότερο ανησυχητικό είναι ότι, εξαιτίας των υβριδίων έχει χαθεί πολύ μεγάλο ποσοστό των παραδοσιακών ποικιλιών, ενώ παράλληλα υπάρχει μια έντονη εξάρτηση των Ελλήνων παραγωγών και κατ' επέκταση όλης της εγχώριας παραγωγής από εταιρείες εμπορίας υβριδίων», τονίζει ο κ. Μαυρομάτης.
Παράλληλα, παραγωγοί και επιστήμονες εκπέμπουν SOS για την εξαφάνιση των ποικιλιών. «Σύμφωνα με τον Οργανισμό Τροφίμων και Γεωργίας (FAO), περίπου 75% του φυτικού γενετικού υλικού και 90% των ντόπιων ποικιλιών έχουν εκλείψει μέσα στα τελευταία 100 χρόνια», λέει η κ. Βαγγελιώ Χρηστίδου, απόφοιτος του προγράμματος μεταπτυχιακών σπουδών «Γεωργία και Περιβάλλον» του Πανεπιστημίου Αιγαίου που εκπόνησε τη διπλωματική της στο θέμα. «Στην Ελλάδα, μόνο το 1% των εγχώριων ποικιλιών σίτου και το 2 - 3% των λαχανικών, που υπήρχαν πριν από πενήντα χρόνια, διασώζεται υπό καλλιέργεια σήμερα».
«Το μαύρο σουσάμι Χίου έχει εκλείψει», υπενθυμίζει ο κ. Μπιλάλης, «όπως και οι γυμνοκριθοί Μεσολογγίου». Ωστόσο, η ισχύουσα νομοθεσία -κοινοτική και εθνική- προωθεί τα υβρίδια. «Οι αγρότες δεν επιτρέπεται να εμπορευτούν ποικιλίες που δεν είναι εγγεγραμμένες στους εθνικούς καταλόγους, οι οποίοι περιλαμβάνουν ελάχιστες παλαιές ποικιλίες και πολλά υβρίδια», υπογραμμίζει η κ. Χρηστίδου. «Οι τοπικές ποικιλίες, επομένως, στερούνται εμπορικής δύναμης και οι αγρότες μπορούν να τις καλλιεργήσουν μόνο ιδιωτικά ή να χαρίσουν σπόρο σε φίλους τους».
Τι είναι τα υβρίδια
Τα υβρίδια είναι σπόροι που δημιουργούνται από τους γεωπόνους, που συνδυάζουν χαρακτηριστικά δύο ή και περισσότερων ποικιλιών, με στόχο να δημιουργηθεί μια τρίτη με βελτιωμένα κατά το δοκούν χαρακτηριστικά. Δεν πρέπει να συγχέονται με τα γενετικά τροποποιημένα προϊόντα, αφού στη διαδικασία παραγωγής των υβριδίων δεν παρεμβαίνει η βιοχημεία. «Υπάρχουν τρία είδη υβριδισμού», εξηγεί στο ΟΙΚΟ ο κ. Μαυρομάτης. «Ο ενδοειδικός, ο διειδικός και ο σωματικός». Στην πρώτη περίπτωση, γίνεται ο συνδυασμός χαρακτηριστικών μεταξύ ποικιλιών του ίδιου είδους, η οποία πραγματοποιείται σε ειδικά διαμορφωμένους χώρους στα αγροκτήματα. «Γίνεται δηλαδή μεταφορά γύρης μεταξύ των δύο φυτών, για παράδειγμα δύο ειδών ντομάτας». Στη δεύτερη περίπτωση γίνεται «πάντρεμα» ειδών που ανήκουν στην ίδια οικογένεια.
Μπορούν να συνδυαστούν χαρακτηριστικά από την ντομάτα και την πατάτα, που ανήκουν στην ίδια οικογένεια των Σολανωδών, αυτό όμως τις πιο πολλές φορές απαιτεί εργαστηριακή υποστήριξη. Στον σωματικό υβριδισμό, που πραγματοποιείται πάντα σε εργαστήριο, γίνεται ένωση κυττάρων χωρίς την κυτταρική μεμβράνη. Στη χώρα μας, ωστόσο, το 99% των υβριδίων που χρησιμοποιούνται στη γεωργική παραγωγή προέρχονται από ενδοειδικό υβριδισμό. Σε άλλες χώρες, από τις οποίες εισάγουμε προϊόντα αλλά και σπόρους, όπως η Ολλανδία, εδώ και χρόνια καλλιεργούνται υβρίδια όπως η ντοματοπατάτα. Το μέλλον θα δείξει πώς θα εξελιχθεί η κατάσταση και στη χώρα μας. Πάντως, ήδη τα υβρίδια αποτελούν μονόδρομο και στην ελληνική συμβατική γεωργία. Στη βιολογική γεωργία καλλιεργούνται σε μεγάλο ποσοστό υβρίδια, αν και είναι πολλοί οι βιοκαλλιεργητές που συλλέγουν και αναπαράγουν δικούς τους σπόρους.
Οδηγίες «πλοήγησης» στη λαϊκή ή στον μανάβη
Υπολογίζεται ότι πάνω από το 80% των λαχανοκομικών που πωλούνται σήμερα προέρχονται από την καλλιέργεια υβριδίων. Στα κηπευτικά τα πιο διαδεδομένα υβρίδια είναι αυτά της ντομάτας.
• Ακόμη και αν δεν μπορούμε όμως να αποφύγουμε να αγοράσουμε υβρίδια -που στις περισσότερες των περιπτώσεων δεν μπορούμε-, επιλέγουμε εκείνα που έχουν καλύτερη γεύση, επικροτώντας την τεχνολογία στην υπηρεσία του καταναλωτή και όχι της αγοράς που προτιμά άνοστες ντομάτες που δεν σαπίζουν με τίποτα. Πώς εντοπίζουμε τα πιο νόστιμα; Με την παραδοσιακή μέθοδο της δοκιμής.
• Διαλέγουμε με την όσφρηση και την αφή και όχι με την όραση. Δεν διαλέγουμε τα «όμορφα λαχανικά», αλλά τα μοσχομυρωδάτα και όσα διαθέτουν ιδιαίτερα χαρακτηριστικά.
• Προτιμάμε λαχανικά και φρούτα στον καιρό τους. Ετσι, έχουμε περισσότερες πιθανότητες να πετύχουμε ποικιλιακό προϊόν και όχι υβρίδιο.
Στους πάγκους
ΝΤΟΜΑΤΕΣ: Στην περίπτωση της ντομάτας, είναι σχεδόν αδύνατον να βρείτε στην αγορά κάτι εκτός από υβρίδια. Η θρυλική ποικιλία Μπατάλα της Βραυρώνας, μια μεγάλη, άβολη για τα εμπορικά δεδομένα, αλλά πεντανόστιμη ντομάτα, μπορεί να αναζητηθεί μόνο για ένα μήνα του χρόνου στη Βραυρώνα. Τι θα βρείτε; Δώδεκα με δεκαπέντε είναι τα πιο εμπορεύσιμα υβρίδια ντομάτας. Υβριδικοί σπόροι με πολύ καλές αποδόσεις, που δημιουργούν φυτά υψηλής ανάπτυξης. Ετσι έχουμε:
• ντομάτες χωρίς σπόρια για παραγωγή πάστας
• ντοματάκια τύπου cherrie, τα οποία δεν πρέπει να μπερδεύουμε με το ντοματάκι Σαντορίνης
• πιο σκληρές και χονδρόφλουδες εξωτερικά, για να μεταφέρονται εύκολα, που όμως «νερουλιάζουν» εσωτερικά
• ντομάτες που διατηρούνται για περισσότερο χρόνο εκτός ψυγείου χωρίς να παθαίνουν τίποτα.
ΑΓΓΟΥΡΙΑ: Εχει γενικευτεί η καλλιέργεια υβριδίων, που στόχο έχουν την ομοιομορφία και το συγχρονισμό ωρίμασης της παραγωγής έτσι ώστε να είναι εύκολη η συγκομιδή (βιομηχανοποιημένη καλλιέργεια). Εξαίρεση αποτελεί η ποικιλία Κνωσού, που παράγεται στην Κρήτη. Οι καταναλωτές τα προτιμούν γιατί είναι μικρά και τρυφερά. Προς σύγχυση των τελευταίων, ωστόσο, έχει δημιουργηθεί και υβρίδιο με την ίδια ονομασία και τα ίδια χαρακτηριστικά!
ΠΙΠΕΡΙΕΣ: Οι Φλωρίνης είναι ΠΟΠ (Προστατευόμενη Ονομασία Προέλευσης) και πρόκειται για ντόπια ποικιλία. Στα υπόλοιπα είδη έχουν διαδοθεί πολύ τα υβρίδια, αλλά πιθανόν να βρείτε και ποικιλίες λίγο πιο «κακομούτσουνες». Ωστόσο, οι πολύχρωμες (πορτοκαλί- κίτρινες) είναι χωρίς αμφιβολία υβριδικά προϊόντα.
ΜΕΛΙΤΖΑΝΕΣ: Οι φλάσκες, ως επί το πλείστον, παράγονται από υβριδικές καλλιέργειες. Οι τσακώνικες, όμως, που παράγονται στο Λεωνίδιο, όπως και οι λευκές της Σαντορίνης αποτελούν παραδοσιακές ποικιλίες.
ΚΑΡΠΟΥΖΙΑ: Προτιμήστε τα μεγάλα και βαριά καρπούζια, τα «παραδοσιακά», έστω και αν δυσκολεύεστε να τα μεταφέρετε. Τα μικρά, γνωστά με την εμπορική τους ονομασία baby ή sugar baby, είναι προϊόν εργαστηριακής προεργασίας (ονομάζονται τριπλοειδείς σειρές και είναι παράγωγα μιας διαδικασίας που διαφοροποιείται από τον υβριδισμό), γι' αυτό και είναι μικρά στο μέγεθος και συχνά άσπερμα. Παρ' όλα αυτά, είναι συνήθως πολύ νόστιμα. Αλλη συνήθης πρακτική στο δημοφιλές φρούτο είναι το μπόλιασμα κολοκύθας, με αποτέλεσμα να αποκτά το καρπούζι πολύ γερό ριζικό σύστημα, που δεν πλήττεται εύκολα από εχθρούς, αλλά και κολοκυθένια γεύση.
ΠΕΠΟΝΙΑ: Παραδοσιακή ποικιλία παραμένει το αργίτικο πεπόνι. Στα υπόλοιπα είδη έχει επέλθει «τεχνητή γονιμοποίηση».
ΠΟΥ ΒΡΙΣΚΟΥΜΕ ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΕΣ ΠΟΙΚΙΛΙΕΣ
Υπεύθυνο όργανο για τη φύλαξη των σπόρων είναι η Τράπεζα Γενετικού Υλικού του ΕΘΙΑΓΕ στο Θέρμο Θεσσαλονίκης, η οποία δυστυχώς τα τελευταία χρόνια, λόγω υποχρηματοδότησης και έλλειψης προσωπικού υπολειτουργεί. Στο εξωτερικό κάθε πόλη έχει τη δική της τράπεζα γενετικού υλικού. Η λύση, συνεπώς, έρχεται συχνά έξωθεν. «Στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, οι Γερμανοί κατακτητές συνέλεξαν και από την Ελλάδα σπόρους ποικιλιών, τους οποίους διέσωσαν», εξηγεί ο κ. Μαυρομάτης. «Από τις δικές τους τράπεζες πήραμε δείγματα και προσπαθήσαμε να τα ταυτοποιήσουμε με τις πάλαι ποτέ ελληνικές ποικιλίες». Ο κ. Μαυρομάτης με την επιστημονική του ομάδα επιχειρούν να διασώσουν ποικιλίες οσπρίων και σιτηρών σε αγρόκτημα του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας.
Εξαιρετικά σημαντική είναι η προσπάθεια που κάνει και η μη κυβερνητική οργάνωση ΠΕΛΙΤΙ που ιδρύθηκε το 1995. «Το μονόκοκκο σιτάρι, που είχε βρεθεί σε αρχαιολογικές ανασκαφές και χρονολογείται πριν από 8.000 χρόνια, μέχρι πρόσφατα υπήρχε μόνο στην Τράπεζα Γενετικού Υλικού», εξηγεί ο ιδρυτής της, κ. Παναγιώτης Σταϊνατούδης, που τον περασμένο Μάιο βραβεύτηκε από το Bioversity International ως φύλακας της βιοποικιλότητας της Μεσογείου. «Μέσω της προώθησης που κάναμε, το σιτάρι αυτό βρίσκεται σήμερα μέσα σε ψωμί και αλεύρια. Το ίδιο συνέβη και με το δίκοκκο σιτάρι, που διέσωσε το αγρόκτημα Αντωνοπούλου. Παρόμοιο ελπιδοφόρο μήνυμα έρχεται και από τη διάσωση του σέλινου για φύλλο, της ντομάτας-μήλο από τις Σέρρες και το στενοκούκι της Ιθάκης, που καλλιεργούσε ο Λαέρτης». Κάθε Σεπτέμβριο, το δίκτυο δημοσιεύει τα αγροκτήματα απ' όπου μπορεί κανείς να προμηθευτεί δωρεάν σπόρους ποικιλιών.
ΙNFO
Αν ενδιαφέρεστε να δοκιμάσετε ποικιλιακά φρούτα και λαχανικά όπως παλιά ή να καλλιεργήσετε ποικιλιακό σπόρο, η πιο ασφαλής μέθοδος είναι μέσω της 10ης Πανελλαδικής Γιορτής Ανταλλαγής Ντόπιων Ποικιλιών που θα πραγματοποιηθεί στις 10 Απριλίου 2010 στο Μεσοχώρι του Δήμου Παρανεστίου (έδρα του ΠΕΛΙΤΙ). Μέχρι τότε για πληροφορίες απευθυνθείτε στο:
ΠΕΛΙΤΙ www.peliti.gr T 25240-22.059ΑΙΓΙΛΟΠΑΣ http://www.aegilops.gr/http://www.kathimerini.gr
